آفت دهان معمولا زخم بی‌آزاری است. در صورت بروز این زخم، بیشتر افراد صرفا چندروزی مواظب هستند که هنگام غذا خوردن (مخصوصا غذاهای داغ، تند و اسیدی) چیزی به سطح آن نخورد تا به تدریج خوب شود.
اما بروز چندین و چندباره آفت دهان، مخصوصا بیشتر از یکی، پرسش‌هایی را برای فرد ایجاد می‌کند، از جمله اینکه دلیل آفت زبان یا دهان دقیقا چیست و برای درمان آن چه باید کرد.
در این مقاله قصد داریم ضمن بررسی دلایل بروز این بافت دردناک، درباره درمان افت دهان و روش‌های جلوگیری از آن در آینده هم صحبت کنیم. با ما همراه باشید.
فهرست مطالب
زخم کانکر یا آفت دهان چیست؟
آفت یا زخم کانکر (canker sore)، که با نام تخصصی aphthous ulcers هم شناخته می‌شود، ضایعه کوچک و کم‌عمقی است که روی بافت‌های نرم دهان یا پایه لثه ایجاد می‌شود. آفت دهان خود را به شکل زخمی سفید-زرد با یک مرز سرخ پررنگ و ملتهب نشان می‌دهد.
برخلاف تبخال، آفت روی لب ایجاد نمی‌شود و مسری هم نیست. با این حال، افت دهان یا زبان ممکن است دردناک باشد و خوردن و صحبت کردن را برای فرد دشوار کند. همان‌طور که گفتیم، آنها معمولا بسیار کوچک و در حد چند میلیمتر هستند؛ اما گاهی اندازه آنها به 1 سانتی‌متر یا بیشتر هم می‌رسد.
این زخم‌های دایره‌ای یا بیضی‌شکل یکی‌دو روز پیش از اینکه ایجاد شوند، احساس سوزنسوزن شدن یا سوزش ریزی را در محل ایجاد می‌کنند. در موارد وخیم، تب، بی‌حالی و تورم غدد لنفاوی هم از نشانه‌های بروز آفت در دهان است.
انواع افت دهان
این بافت‌های ملتهب 3 نوع مهم دارند:
- مینور
- ماژور
- تبخال دهانی
در ادامه آنها را معرفی و ویژگی‌هایشان بررسی کرده‌ایم:
آفت دهان مینور (کوچک)
شایع‌ترین نوع افت دهان و زبان همین نوع مینور است. آفت‌های مینور (minor canker sore) معمولا کوچک و بیضی‌شکل با مرزهای قرمزرنگ هستند، و بدون ایجاد اسکار در عرض 1 تا 2 هفته خوب می‌شوند.
آفت دهانی ماژور (بزرگ)
زخم کانکر ماژور (major canker sore) هرچند کمتر شایع‌اند؛ اما بزرگ‌تر، عمیق‌تر و البته بسیار دردناک‌تر از آفت‌های مینور هستند.
زخم‌های ماژور هم معمولا گرد است و حاشیه‌های مشخصی دارد؛ البته اگر اندازه آنن بیش از حد بزرگ باشد، ممکن است لبه‌های آن شکل نامنظم‌تری داشته باشد. درمان آفت دهان ماژور می‌تواند تا 6 هفته طول بکشد، و جای زخم گسترده و مشخصی را به جای بگذارد.
آفت ویروسی هرپسی (تبخال دهانی)
افت دهان هرپسی (herpetiform canker sore) نادر است، و بیشتر بزرگسالان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. توجه داشته باشد که این مدل آفت ناشی از عفونت ویروس تبخال نیست.
این زخم به صورت خوشه‌ای از زخم‌های کوچک (10 تا 100 زخم) ایجاد شده، و می‌تواند به یک زخم بزرگ تبدیل شود. آفت ویروسی هم لبه‌های نامشخصی دارد، و بدون ایجاد اسکار در عرض 1 تا 2 هفته بهبود می‌یابد.
فرق آفت و سرطان دهان
انواع آفت دهانی را شناختیم، اما این زخم‌های شایع بعضا با نشانه وضعیت‌های وخیم‌تری مانند سرطان دهان اشتباه گرفته می‌شوند. به همین خاطر، پیش از اینکه درمان این عارضه بپردازیم، فرق آفت و سرطان دهان را کوتاه بررسی می‌کنیم.
افت دهان با سرطان دهان از جهات زیر متفاوت است:
- همان‌طور که دیدید، بیشتر زخم‌های کانکر در عرض یکی‌دو هفته از بین می‌روند. در حالی که ضایعات ناشی از سرطان دهان در چنین بازه کوتاهی از بین نمی‌روند و به طور نامحدود در دهان باقی می‌مانند.
- آفت دهان، مینور یا ماژور، میزانی از درد را به فرد تحمیل می‌کند. اما زخم‌های سرطان دهان می‌توانند درد داشته باشند یا نداشته باشند.
- سطح آفت‌ها همیشه صاف، و رنگ مرکزشان سفید یا زرد است (که در روند بهبود رو به خاکستری می‌رود). ضایعات سرطان دهان می‌توانند صاف یا برجسته باشند، و معمولا سفید یا قرمز هستند.
- زخم‌های کانکر معمولی می‌توانند باعث درد موقت و لحظه‌ای در حین خوردن برخی غذاها شوند، اما مانند سرطان دهان به مشکلات مزمن در بلع، صحبت کردن یا جویدن منجر نمی‌شوند.
دلیل آفت زبان و دهان چیست؟
هر کسی ممکن است به آفت دهان مبتلا شود؛ اما نوجوانان و بزرگسالان جوان بیشتر آن را تجربه می‌کنند. جالب است بدانید این عارضه در زنان هم شایع‌تر است. بیشتر افراد مبتلا به زخم‌های عودکننده کانکر خانوادتاً این اختلال را دارند، که از وراثت یا عاملی مشترک در محیط مانند برخی غذاها یا مواد حساسیت‌زا ناشی می‌شود.
با این وجود، دلیل اصلی آفت دهان همچنان نامشخص است. بهترین حدس پژوهشگران ترکیبی از عوامل است. دلیل آفت زبان در واقع مهمترین محرک‌های احتمالی آن عبارت‌اند از:
- حساسیت‌های غذایی، به ویژه به شکلات، قهوه، توت فرنگی، تخم مرغ، آجیل، پنیر و غذاهای تند یا اسیدی
- آسیب دیدن دهان در اثر کار دندانپزشکی، بیش از حد مسواک زدن، حوادث ورزشی یا تصادفاً گاز گرفتن دهان
- استفاده از خمیر دندان‌ها و دهانشویههای حاوی سدیم لوریل سولفات (sodium lauryl sulfate یا SLS)
- وجود باکتری هلیکوباکتر پیلوری (helicobacter pylori)، همان باکتری که باعث زخم معده می‌شود
- پیروی از یک رژیم غذایی بدون ویتامین ب 12، روی و آهن
- پاسخ آلرژیک به باکتری‌های خاصی در دهان
- تغییرات هورمونی در دوران قاعدگی
- فشارها و استرس‌های عاطفی
البته برخی بیماری‌ها هم می‌توانند دلیل آفت زبان یا دهان هم باشند، برای مثال:
- بیماری‌های خودایمنی، که باعث می‌شود گلبول‌های سفید به جای ویروس‌ها و باکتری‌ها به سلول‌های سالم حمله کنند
- بیماری‌های التهابی روده، مانند بیماری کرون (Crohn’s disease) و کولیت اولسراتیو (ulcerative colitis)
- بیماری سلیاک، یک اختلال روده جدی ناشی از حساسیت به گلوتن یا همان پروتئین موجود در غلات
- بیماری بهجت، یک اختلال نادر که باعث التهاب در سراسر بدن از جمله دهان می‌شود
- ایدز، که سیستم ایمنی را سرکوب می‌کند
در کنار این دو گروه، برخی داروها هم می‌تواند در بروز آفت دهان موثر باشند. بنابراین اگر در حال حاضر دارویی را مصرف می‌کنید، شاید بد نباشد عوارض آن را یکبار دیگر مرور کنید.
برای رفع آفت دهان چه باید کرد؟
برای درمان سریع آفت دهان می‌توانید از یکسری داروهای موضعی استفاده کنید که ضمن کاهش درد و التهاب، از عفونت هم جلوگیری می‌کنند:
- ضد دردهای موضعی (ژل آفت دهان): این ژل‌ها مانند بنزوکائین یا لیدوکائین را برای تسکین درد باید مستقیماً روی ناحیه زخم‌شده قرار داد.
- ضد التهاب‌های موضعی: داروهای استروئیدی مانند تریامسینولون استوناید یا فلوسینونید التهاب زخم‌های کانکر را به شدت کاهش می‌دهند. این گزینه‌ها برای درمان افت دهان عالی هستند، اما معمولا به نسخه احتیاج دارند و باید طبق دستور متخصص از آنها اسنفاده کرد.
- آنتی بیوتیک‌های موضعی: آنتی بیوتیک برای درمان آفت دهان زمانی تجویز می‌شود که عفونی شدن آفت دهان به باکتری محتمل باشد. قرمزی، پوسته‌پوسته شدن، ترشحات چرکی یا تب از نشانه‌های جنین عفونتی است.
برخی دهانشویه‌ها مانند دهانشویههای کلر هگزدین هم این بافت‌های ملتهب را آرام می‌کنند، اما تعداد دفعات بروز آنها را کاهش نمی‌دهد.
روش‌های خانگی هم برای درمان آفت زبان بزرگسالان و افراد جوان‌تر هم وجود دارد، مانند: غرغره محلول آب نمک یا جوش شیرین، ماست، عسل، روغن نارگیل، کمپرس بابونه و …
توجه داشته باشید که برخی درمان‌های خانگی آفت دهان از نظر علمی ثابت نشده‌اند؛ و بهتر است پیش از استفاده مکرر از آنها با یک متخصص مراقبت‌های بهداشتی مشورت کنید.
چه زمانی برای درمان آفت دهان به متخصص مراجعه کنیم؟
اگر با هریک وضعیت‌های زیر مواجه شدید، توصیه می‌کنیم برای درمان افت دهان به یک پزشک مراجعه کنید:
- بروز زخم‌های عودکننده، زخم‌های مکرر و یا افت‌های دهانی جدیدی که پیش از التیام زخم‌های قدیمی ایجاد می‌شوند
- افت‌هایی که درد آنها با وجود رعایت در غذا خوردن و امتحان درمان‌های خانگی برای رفع آفت دهان هم کنترل نمی‌شود
- زخم‌هایی که حتی پس از گذشت چند هفته هم از بین نمی‌روند
- زخم‌هایی که به داخل لب‌ها کشیده می‌شوند (مرز ورمیلیون)
- بروز آفت‌هایی که به طرز غیر معمولی بزرگ هستند
- مشکل شدید در خوردن یا نوشیدن
- تب بالا همراه با ایجاد زخم
علاوه بر اینها، اگر سطوح دندانی‌تان هم تیز است یا فرضا سیم‌های ارتودنسی‌تان باعث ایجاد زخم می‌شوند، به متخصص ارتودنسی خود مراجعه کنید.
راه‌های جلوگیری از افت دهان و زبان
اگر عود آفت دهانی برای شما سناریویی آشناست، ممکن است با رعایت نکات زیر بتوانید تعداد دفعات بروز آن و نیاز به درمان آفت دهان را کاهش دهید:
- به رژیم غذایی‌تان توجه کنید: غذاهایی را که دهان شما را تحریک می‌کنند یا به آنها حساسیت دارید، کمتر مصرف کنید. این می‌تواند شامل آجیل، چیپس، انواع غذاها و تنقلات شور، ادویه‌های خاص و میوه‌های اسیدی مانند آناناس، گریپ فروت و پرتقال باشد.
- سالم بخورید: برای جلوگیری از کمبود مواد مغذی و بروز افت دهان، مقدار زیادی میوه، سبزیجات و غلات کامل مصرف کنید.
- بهداشت دهان و دندان را رعایت کنید: مسواک زدن پس از غذا (البته نه دقیقا بعد از آن) و یکبار نخ دندان کشیدن در روز دهان شما را تمیز نگه می‌دارد، و آن را عاری از موادی می‌کند که ممکن است باعث ایجاد آفت شوند. از مسواک‌های خیلی زبر، و خمیردندان‌ها و دهان‌شویه‌هایی که حاوی سدیم لوریل سولفات هستند هم استفاده نکنید.
- از دهان خود محافظت کنید: اگر ارتودنسی دارید، از دندانپزشک‌تان درباره واکس‌های ارتودنسی برای پوشاندن لبه‌های تیز آن سوال کنید.
- استرس خود را کنترل کنید: اگر دلیل آفت دهان شما به استرس مربوط می‌شود، تکنیک‌های کاهش استرس مانند مدیتیشن، تصویرسازی هدایت‌شده یا هرچیزی که پیش‌‌تر برای شما جواب داده است را امتحان کنید.