ناهنجاری فک نقش مهمی در عملکرد فک و دندان‌ها داشته و هر گونه انحراف و ناهماهنگی در فک‌ها می‌تواند زندگی روزمره فرد را دچار مشکل کند. انحراف فک و صورت نه تنها زیبایی چهره فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد بلکه صحبت کردن و جویدن غذا را نیز مختلف می‌کند. بروز انواع ناهنجاری های فک و دندان در سنین کودکی و بزرگسالی امکان پذیر است. آنچه مهم است اقدام به موقع برای تشخیص نوع ناهنجاری و پیگیری درمان است. برای آشنایی با انواع ناهنجاری های فک و صورت و روش‌های تشخیص و درمان آن تا پایان این مقاله با ما همراه باشید.
فهرست مطالب
ناهنجاری فک چیست؟
به مجموعه‌ای از استخوان‌های سر که دندان‌ها را نگه داشته و در باز و بسته شدن دهان نقش دارند فک گفته می‌شود. فک از دو قسمت اصلی تشکیل شده است: فک بالا که ثابت است و فک پایین که متحرک بوده و برای باز و بسته کردن دهان حرکت می‌کند. در واقع همه حرکات دهان در حین صحبت کردن، جویدن، خمیازه کشیدن و غیره نتیجه متحرک بودن فک پایین است. در حالت نرمال و طبیعی حدود 1 تا 2 میلی‌متر جلوتر از فک پایین قرار دارد. همچنین اگر یک فرضی را در نظر بگیریم که وسط پیشانی را به چانه وصل می‌کند وضعیت فک‌ها در دو طرف این خط به صورت قرینه است.
از این رو به هر نوع ناهماهنگی بین دو فک و عدم قرینگی فک‌ها در خط میانی صورت ناهنجاری فک گفته می‌شود. انحراف فک نیز شامل خارج شدن فک از خط میانی صورت است.
در صورت وجود ناهنجاری یا انحراف فک معمولا فرد در هنگام غذا خوردن، صحبت کردن و هر نوع باز و بسته کردن دهان با مشکل مواجه شده، احساس درد و ناراحتی دارد یا زود خسته می‌شود.
انواع ناهنجاری های فک و دندان
انواع ناهنجاری های فک و دندان شامل اختلالاتی است که مواردی از قبیل اندازه فک، محل فک‌ها، نوع چرخش فک‌ها، قرینگی دو طرف فک و فرم کلی آن را در یکی یا هر دو فک تحت تاثیر قرار می‌دهد. به طور کلی ناهنجاری کلاس Ι به عدم وجود ناهنجاری فک اشاره دارد. سایر انواع ناهنجاری های فک یا مال اکلوژن شامل موارد زیر است:
ناهنجاری کلاس 2 (CL ΙΙ)
این ناهنجاری شامل مواردی است که فک بالا و پایین به صورت ناهماهنگ قرار گرفته‌اند. یعنی فک بالا جلو یا فک پایین عقب است یا ترکیبی از این دو حالت مشاهده می‌شود. نیم رخ صورت در این حالت به سمت محدب یا convex پیش می‌رود. کوچک بودن فک بالا یا بزرگ بودن فک پایین می‌تواند دلیل این ناهنجاری باشد. این نوع ناهنجاری خود به دو دسته تقسیم می‌شود:
- CL ΙΙ Division 1: در این ناهنجاری بیمار دارای اورجت شدید است. به طوری که بین دو فک بالا و پایین اختلاف زیادی به چشم می‌آید.
- CL ΙΙ Division 2: در این نوع ناهنجاری بیمار دارای دیپ بایت شدید است و دندانهای جلویی فک بالا به صورت عمودی یا به سمت عقب قرار دارند. در این حالت، اختلاف شدید بین دو فک وجود دارد اما به دلیل وضعیت قرارگیری دندانهای جلویی فک بالا به صورت عمودی یا شیب دار به سمت عقب، اختلاف کمتر به نظر می‌رسد. با این وجود شلوغی دندانهای فک بالا و دیپ بایت شدید کاملا مشهود است.
ناهنجاری کلاس 3 (CL ΙΙΙ)
در این نوع ناهنجاری، ناهماهنگی فک‌ها برعکس کلاس 2 است. یعنی فک بالا عقب یا فک پایین جلو است یا ترکیبی از این دو حالت مشاهده می‌شود. نیمرخ صورت این بیماران به سمت مقعر یا concave پیش می‌رود.برای جبران اورجت معکوس، دندانهای فک پایین این افراد به سمت عقب متمایل شده و باعث شلوغی دندانهای فک پایین خواهد شد. کوچک بودن فک بالا یا بزرگ بودن فک پایین می‌تواند دلیل این نوع ناهنجاری باشد.
انحراف فک
انحراف فک یک ناهنجاری اسکلتی است که در آن فک پایین به یک سمت منحرف شده است. در این نوع ناهنجاری ناهماهنگی خط میانی صورت کاملا مشهود است. دلیل بروز این انحراف ممکن است مادرزادی یا اکتسابی باشد.
در برخی بیماران به علل نامعلوم مفصل گیجگاهی (محل اتصال فک پایین به استخوان جمجمه) در یک سمت بیشتر رشد کرده و باعث انحراف فک می‌شود که به آن Hemimandibular Hypertrophy می‌گویند.
گاهی نیز ضعیف بودن عضلات یک سمت صورت دلیل انحراف فک پایین است. تداخل دندانی فک بالا و پایین و عدن درمان به موقع کراس بایت خلفی نیز می‌تواند منجر به انحراف فک شود. شکستن و جوش خوردن نامناسب استخوان فک در کودکی دلیل دیگر انحراف فک به یک سمت است.
تشخیص نوع ناهنجاری و انحراف فک بر عهده متخصص ارتودنسی است. بنابراین در صورت مشاهده هر نوع ناهنکاهنگی در وضعیت قرارگیری فک‌ها به ارتودنتیست مراجعه نمایید. درمان مشکلات فک و دندان نیز در ابتدا توسط متخصص ارتودنسی انجام شده و در صورت نیاز به جراح فک و صورت ارجاع داده می‌شود.
ناهنجاری فک در کودکان
ناهنجاری و انحراف فک مشکلی است که هم در کودکان و هم بزرگسالان ممکن است مشاهده شود. علت ناهنجاری فک در کودکان معمولا مشکلات ژنتیکی، عادات غلط مانند مکیدن انگشت، تنفس دهانی یا از دست دادن زودهنگام دندانهای شیری است.
تشخیص به موقع ناهنجاری فک در کودکان و اقدام برای درمان به درمان سریع‌تر و بدون نیاز به جراحی فک کمک می‌کند. عدم توجه به این ناهنجاری می‌تواند مشکلات دیگری مانند اختلال در تنفس، بهم خوردن توازن صورت و مشکل در صحبت کردن را در پی داشته باشد.
بهترین سن برای درمان ناهنجاری فک در کودکان سن 8 تا 9 سالگی برای دختران و سن 10 تا 11 سالگی برای پسران است. در این سن استخوان فک در حال رشد بوده و به راحتی با کمک انواع ارتودنسی می‌توان ناهنجاری را درمان کرد.
درمان ناهنجاری های فک و صورت
اقدام به موقع برای درمان ناهنجاری های فک و صورت بسیار مهم است. در صورتی که انحراف فک یا ناهنجاری های فک و دندان به موقع تشخیص داده شود، در مدت زمان کوتاه‌تر و با روش‌های ساده‌تر قابل درمان است. به عنوان مثال اغلب ناهنجاری های فک و صورت در سنین کودکی را می‌توان با درمان ارتودنسی و ابزارهای مختلف آن برطرف کرد. اما در صورتی که در مورد درمان این ناهنجاری‌ها اهمال شود در سنین بزرگسالی باید با روش جراحی فک آن درمان کرد.
به طور کلی دو روش برای ارتودنسی و جراحی برای درمان ناهنجاری های فک و صورت بکار می‌رود. انتخاب روش درمان به تشخیص پزشک، سن بیمار، شرایط فک، نوع و شدت ناهنجاری بستگی دارد.
درمان ناهنجاری فک با ارتودنسی
به منظور درمان ناهنجاری فک بدون جراحی معمولا از ابزارهای ارتودنسی استفاده می‌شود. درمان ارتودنسی معمولا برای کودکان قبل از رسیدن به سن بلوغ و مواردی که مشکلات فک و دندان شدید نباشد نتیجه بسیار خوبی به همراه دارد. در غیر این صورت جراحی فک یا ارتودنسی همراه با جراحی اجتناب ناپذیر است. اگر در مورد مراحل ارتودنسی برای درمان انواع ناهنجاری های فک و دندان سوالی دارید می‌توانید با ارتودنتیست خود مشورت نمایید.
درمان ناهنجاری کلاس 2 با ارتودنسی
در مواردی که ناهنجاری فک از نوع کلاس 2 باشد و بیمار قبل از سن بلوغ مراجعه کند، ارتودنتیست برای درمان ناهنجاری های فک و صورت می‌تواند با کمک دستگاه‌های ارتودنسی فک پایین را به جلو و فک بالا را به عقب هدایت کند. اگر بیمار از سن بلوغ گذشته باشد اما ناهنجاری شدید نباشد، تغییر موقعیت دندان‌ها با ارتودنسی ثابت می‌تواند ظاهر بیمار را بهبود ببخشد. در موارد ناهنجاری شدید برای تغییر تصحیح موقعیت فک بیمار نیاز به ارتودنسی همراه با جراحی خواهد داشت.
درمان ناهنجاری کلاس 3 با ارتودنسی
در مواردی که ناهنجاری فک کلاس 3 به علت کوچکی فک بالا باشد و بیمار به سن بلوغ نرسیده باشد، می‌توان از دستگاه‌های ارتودنسی خارج دهانی ارتودنسی یا حتی دستگاه‌های کوچک داخل دهانی برای هدایت فک بالا به سمت جلو استفاده کرد. دستگاه‌های خارج دهانی که به طور معمول برای رفع این ناهنجاری بکار می‌رود شامل Face mask و Reverse Chin Cup است. درمان ناهنجاری فک با ارتودنسی در این مورد بسیار متداول است.
درمان بزرگی فک بالا با ارتودنسی
در مواردی که فک بالا بزرگ و جلو قرار گرفته است، برای عقب بردن فک بالا در سنین قبل از بلوغ، از دستگاه‌های خارج دهانی به نام هدگیر استفاده می‌شود که با کمک کش‌هایی روی سر یا پشت گردن قرار می‌گیرد. این دستگاه از رشد زیاد فک بالا جلوگیری می‌کند. دستگاه هدگیر انوع مختلفی دارد که ارتودنتیست با توجه به نوع ناهنجاری یکی از آن‌ها را به کار می‌برد.
درمان کوچکی فک بالا با ارتودنسی
در این مورد برای درمان ناهنجاری فک با ارتودنسی با کمک پلاک‌های متحرک پیچ‌دار بعد عرضی فک بالا را باز می‌کنند. هنگام نصب پلاک متحرک پیچ‌دار ارتودنتیست نحوه باز کردن و تنظیم آن را که باید هر 5 روز یکبار انجام شود به بیمار آموزش می‌دهد. در برخی موارد از پیچ‌های Hyrax که کمی بزرگ‌تر هستند برای باز کردن درز میانی کام استفاده می‌شود. گاهی فک بالا علاوه بر کوچک بودن عقب‌تر از موقعیت صحیح خود قرار گرفته است. در این موارد از دستگاه‌های خارج دهانی روی صورت استفاده می‌شود مه با کش‌هایی به پلاک متحرک فک بالا وصل شده و فک بالا را به جلو هدایت می‌کنند.
روش دیگر برای رفع این نوع ناهنجاری تحریک و افزایش رشد فک با کمک دستگاه‌های Mini screw و Mini plate است که در فک پایین قرار گرفته و به همراه کش و دستگاه متحرک یا ثابت به فک بالا متصل می‌شوند.
درمان کوچکی فک پایین با ارتودنسی
چنانچه فک پایین بیمار کوچک و کمتر از حد معمول رشد کرده باشد، برای درمان ناهنجاری فک بدون جراحی با کمک دستگاه‌های فانکشنال فک پایین را به سمت جلو هدایت می‌کنند. این روش یکی از درمان‌های ارتوپدیک است که با استفاده از دستگاه‌های فانکشنال اصلاح فک‌ها را انجام می‌دهد. دستگاه فانکشنال دستگاه متحرک بزرگی است که با تحریک رشد فک پایین باعث می‌شود این فک به اندازه و موقعیت طبیعی خود برسد. این درمان در صورتی نتیجه مثبت دارد که قبل از سن بلوغ انجام شود.
درمان ناهنجاری فک با جراحی
در صورتی که بیمار به سن بلوغ رسیده یا مشکلات فک و دندان شدید باشد به طوری که ارتودنتیست تشخیص دهد ناهنجاری و انحراف فک با ارتودنسی قابل درمان نیست باید جراحی فک یا ارتودنسی همراه با جراحی برای بیمار انجام شود.
هر یک از انواع ناهنجاری فک و دندان از قبیل ناهنجاری‌های کلاس2، ناهنجاری‌های کلاس 3، بزرگی فک بالا، کوچکی فک بالا و کوچکی فک پایین اگر در سن کودکی درمان نشود در بزرگسالی نیاز به جراحی خواهد داشت.
در مورد ناهنجاری بزرگی فک پایین که می‌توان آن را به عنوان سخت‌ترین مشکل فک و دندان به حساب آورد، درمان ارتودنسی و استفاده از ابزارهای متحرک مانند چانه بند چندان پاسخ نمی‌دهد. اغلب منابع معتبر ارتودنسی معتقدند که استفاده از چانه بند توانایی زیادی برای جلوگیری از رشد زیاد فک پایین ندارد. این دستگاه تنها باعث می‌شود که فک پایین به سمت پایین و عقب چرخانده شده و صورت بیمار کشیده‌تر شود. دلیل این ناهنجاری فکی زمینه ژنتیکی و سابقه خانوادگی بیمار است.
درمان قطعی برای رفع ناهنجاری بزرگ بودن فک پایین جراحی فک برای عقب بردن فک پایین است. در این مورد بیمار ابتدا باید تحت درمان ارتودنسی قرار گرفته و سپس جراحی فک برای او انجام شود. پس از جراحی نیز باید مراحل ارتودنسی ادامه یابد تا مشکل به طور کامل رفع شود.
نحوه درمان مشکلات فک و دندان با جراحی
معمولا برای تصحیح ناهنجاری فک و دندان به روش جراحی همکاری بین یک ارتودنتیست حرفه‌ای و متخصص جراحی فک و صورت، بهترین نتیجه را به همراه خواهد داشت. به علاوه نوع مشکل فک و وضعیت بیمار تعیین کننده روش جراحی است. در این بخش به تشریح جزئیات جراحی فک می‌پردازیم.
جراحی فک پایین
در مورد بیمارانی که با مشکل عقب بودن فک پایین مواجه هستند، جراح قسمت پایین فک و چانه را برش داده و استخوان فک را با هدایت به سمت جلو به موقعیت مناسب می‌رساند. استخوان فک جابجا شده در موقعیت جدید به کمک پیچ و پلاک‌های مخصوص ثابت می‌شود. پس از بهبودی محل جراحی فک پایین در وضعیت مناسب قرار گرفته ناهماهنگی آن درمان شده است.
جراحی فک بالا
در صورتی که فک بالا عقب‌تر از جایگاه اصلی خود قرار گرفته باشد، جراح روی استخوان فک بالا یک برش ایجاد کرده و استخوان فک را به سمت جلو جابجا می‌کند. سپس استخوان فک را در وضعیت جدید و محل صحیح با استفاده را پیچ و پلاک‌های مخصوص تثبیت می‌نماید. با اینکار ناهنجاری فک بالا و عوارض ناشی از آن رفع خواهد شد.
هماهنگ کردن فک بالا و پایین
یکی از ناهنجاری متداول فک‌ها تراز بندی نادرست است. در این وضعیت هر دو فک در جایگاه صحیح خود قرار دارند اما با هم هماهنگ نیستند. در این موارد اگر فک به صورت شیب‌دار رو به پایین و جلو کج شده باشد، جراح در قسمت بالای فک یک برش ایجاد کرده و مقداری از استخوان اضافه را برمی‌دارد. با این کار فک پایین و بالا جابجا شده و در زاویه صحیح قرار می‌گیرند.
اگر بیمار هنگامی که دندان‌هایش را روی هم قرار می‌دهد، دندانهای بالا جلوتر از دندانهای پایین قرار بگیرند، پزشک برشی در قسمت انتهایی فک پایین ایجاد کرده و دندانهای پایینی را به سمت جلو هدایت می‌کند. در نتیجه این عمل دندانهای بالا و پایین کاملا روی هم قرار می‌گیرند.
در صورتی که هنگام بستن فک‌ها، دندانهای بالایی عقب‌تر از دندانهای پایین باشند، جراح همان ناحیه انتهای فک پایین را برش داده اما اینبار دندانهای ردیف پایین را به سم عقب می‌کشد. در نتیجه دندانهای دو فک دقیقا روی هم قرار خواهند گرفت.
اگر ناهنجاری فک تنها مربوط به فک بالا باشد، با ایجاد برش در قسمت بالایی استخوان فک بالا، می‌توان به منظم شدن دندانهای بالا و پایین و هماهنگ شدن فک‌ها کمک می‌کند.
ارتودنسی جراحی یا درمان ارتوگناتیک
هنگامی که پزشک برای بیماری جراحی فک و ارتودنسی توصیه می‌کند با اصطلاحی به نام جراحی ارتوگناتیک (Orthognathic surgery) مواجه می‌شود. این روش معمولا برای کسانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که با وجود مشکلات فکی بعد از سن بلوغ به ارتودنتیست مراجعه کرده‌اند.
این بیماران ابتدا تحت درمان ارتودنسی قبل از جراحی قرار می‌گیرند. سپس به متخصص جراحی فک و صورت ارجاع داده می‌شوند. پس از جراحی نیز برای تکمیل فرآیند درمان باید تحت درمان ارتودنسی بعد از جراحی قرار گیرند.
کلام آخر
ناهنجاری و انحراف فک چنانچه در اثر ضربه و تروما نباشد، از سنین کودکی قابل تشخیص است. لذا توصیه می‌شود برای درمان ناهنجاری های فک و صورت قبل از رسیدن به سن بلوغ به ارتودنتیست مراجعه نمایید.
در سنین کودکی به علت تکمیل نشدن رشد استخوان فک‌ها برای رفع ناهنجاری‌ها معمولا نیازی به درمان‌های تهاجمی مانند جراحی فک وجود ندارد و ارتودنتیست قادر است با کمک ابزارهای ارتودنسی مشکل فک و دندان را رفع کند. اینکار علاوه بر اینکه هزینه کمتری دارد باعث می‌شود فرد در بزرگسالی با عوارضی مانند پوسیدگی دندان، مشکل در حرف زدن و جویدن غذا مواجه نشود.
اگر اکنون در سن بزرگسالی هستید و مشکل ناهنجاری یا انحراف فک دارید، اصلا جای نگرانی نیست، شما می‌توانید با مراجعه به متخصص ارتودنسی مجرب برای درمان ناهنجاری خود اقدام نمایید.
